Jovan Dučić Trebinju, Dučićeva zamisao o Trebinju kao gradu kulture

Šta je sve Dučić pokolonio i ostavio Trebinju nije dovoljno poznato. Mi se često prisjećamo i slavimo Dučića, a malo znamo čime je zadužio rodni kraj. Ovdje ćemo prikazati  njegov doprinos “svom milom Trebinju”, ostvaren kroz duži niz godina (ono što smo uspjeli da saznamo). Pomenućemo i ono što je ostalo nakon njegove smrti i što je  pripalo našem gradu.

Taj veliki dar sastojao se od više poklona. Postoje dva perioda u kojima je to činjeno…

Prvi, do 1941. godine, dok je Dučić bio živ. Tu spadaju aktivnosti na obogaćivanju gradske sredine i doprinosi na urbanističkom uređenju, kao i sve ostalo šta je poslao i uradio u tom vremenu (spomenici, statue-kipovi, kamena plastika…)

Drugi  dio predstavlja zaostavštinu  primljenu nakon njegovog upokojenja, po testamentu i mimo njega, ostvareno  dobrom voljom Mihajla Dučića, izvršioca testamenta. Ovdje se dakle osvrćemo na priloge materijalnog karaktera.

Svojim doprinosima Dučić je želio Trebinje učiniti ljepšim, prijatnijim i kultivisanijim,  naglašavajući gdje je god osjetio priliku – obilježjima uređene gradske sredine.

Iz tih razloga podizao je spomenike i nabavljao umjetnine iz antičkog doba kojim je ukrašavao gradske prostore. Potrebno je znati da se na urbanizaciji i ukrašavanju grada, u tom vremenu, ništa nije  moglo uraditi   bez njegovih sugestija, upustava a često i nacrtanih rješenja. Njegovi prijedlozi bili su prihvaćani. Imao je veliku podršku ljudi u gradu, koji su se svesrdno trudili  da ostvare Dučićeve zamisli. U tom periodu najznačanija ličnost u gradu bio je Đorđe Tupanjanin, predsjednik opštine. On je bio u stalnim kontaktima sa pjesnikom… 

DETALJAN popis materijalnih priloga   koji   su pristigli u Trebinje, a nalaze se u Muzeju, dao je prof  Dr Đorđe Mano Zisi , a takođe  i Radoslav Milošević u monografiji Zemaljsko i nebesko Jovana Dučića, Trebinje 2001.

To je naznačeno i u više publikacija Muzeja iz istorije umjetničke zbirke Jovana Dučića od LJubinke Kojić od 1996/2000, elektronsko izdanje muzeja Hercegovine “Jovan Dučić 2000 godine,  u Tribuniji br. 10. Zbirka Jovana Dučića autora Zorana Miljanovića

U Ovom tekstu navodimo manje ili više znane darove učinjene za života pjesnika, izložene na otvreno prostoru a, takođe, bastojaćemo rasvijetliti i neke  manje poznate ili sasvim nepoznate činjenice.

Dučićevi prilozi, dakle, obuhvataju:

- Gradski park za čije je uređenje nabavljao mnoge sadnice i o čijem se uređenju stalno brinuo. Gradski park zato je dobio naziv “Park Jovana Dučića“.

Spomenik Njegošu , Trebinje Photo: sonjamar

- Spomenik Njegošu, prvi u svijetu, podignut 1934. godine. Projektovao ga je arhitekta Brašovan, statua  je  djelo kipara Tome Rosandića.

- Spomenik slobode Herojima za slobodu otkriven 1938. godine. Skicu za ovaj spomenik izradio je sam pjesnik. Oko spomenika nalazila se niska ograda od kamenih stubića povezana lancima.

- Bronzane statue Njegoša i anđela sa Spomenika slobode skinule su demonstrativno ustaše 1941.  godine. Tadašnji predsjednik opštine Muho Resulbegović naredio je da se oni odlože u vatrogasno   spremište  i tako ih sačuvao. Poslije rata ponovo su postavljeni na svoje mjesto. Ograda je uklonjena.

- Statue Herkulesa i Atlasa, koje su bile postavljene na ulazu u Stari Grad (uklonjene su u nestale kasnije).

- Iznad ulaza u Stari Grad (tunel) nalazio  se  reljefni grb Trebinja.

- U istom tunelu postavljen je izvarendan luster od kovanog gvožđa. Tu su uređeni prostori za razne trgovine. 

- Dva kamena lava sa postamentima na ulazu u park .

- Statua boga ljubavi Plakira u fontani u parku.

- Figura/spomenik kraljici Jeleni Anžujskoj na zidinama Starog Grada,

- Četiri niska kipa postavljena     na zelenoj površini-malom parku pored opštine (tu su se nalazili oko 1955. godine, poslije su nestale i gubi im se svaki trag),

- Fontana na postolju  u tom prostoru pored opštine koje više nema,

- Stub sa kapitelom, reljefna vaza za cvijeće kod katoličke crkve

- Dučićeva česma preko puta parka

- Tri mermerne klupe  postavljene na tri strane spomenika NJegošu.

- Dvije vazne   u porti  sabornog hrama.

Detalj sa Spomenika slobode Herojima za slobodu

- Dva orla raširenih krila  na stubovima Dubrovačke kapije (skinule i uništile ustaše 1941. godine).

- Zbirka kamene plastike, 73 primjerka. Dio zbirke stigao je 1934. godine u 15 sanduka, težina 5000 kg. Sve umjetnine nabavljene su Italiji, gdje je Dučić bio ambasador Jugoslavije.

Zbirku skulptura i kamene plastike Dučić je nabavljao    i sakupljao sa ljubavlju i, naravno, sa mnogo znanja i ukusa. Određivao  je gdje će koji eksponat i kako biti postavljen.

U vrijeme priprema za otkrivanje Spomenika slobode (Spomenika oslobodiocima) 1938. pokrenuto je više aktivnosti na uređenju grada. Posebnu  pažnju Dučić je posvetio zgradi opštine  na  Trgu slobode, sa željom da bude divan i reprezentativan objekat.

Na ulazu, u holu, na zidovima  sa strane, napravljene su niše-udubljenja u kojima su bile postavljene glave istaknutih antičkih ličnosti. Sa plafona visio  je  luster od kovanog gvožđa.

U kabinetu predsjednika opštine u uglovima nalazila su se tri mermerna stuba visine 120 cm. Na svakom je bila nekka bista. Jedan od tih stubova nalazi se u kabinetu predsjednika opštine Trebinje (ostali su otuđeni).

Zidove su ukrašavale dvije umjetničke slike. Namješataj  je bio stilski u duborezu. Sve iz te prostorije nalazilo se poslije rata  u zemljoradničkoj zadruzi.

Iznad prozora nalazila se garnišla za bogatim zavjesama. Na plafonu bio je ukrasni luster.

Slično je bila opremljena i kancelarija sekretara opštine. Od tog namještaja dva rezbarena ormara nalaze se u muzeju. Sve to činilo je zgradu opštine zaista reprezentativnom.

Uređena je i zelena površina pored zgrade Opštine i ograđena odgovarajućom ogradom. Na ovom prostoru nalazilo se nekoliko žbunova (ezotične vrste).

Tom prigodom Dučić je opštini poklonio automobil -   kabriolet marke ševrolet za službene potrebe predsjednika opštine. Na prednjim vratima bio je naslikan grb grada (na šasiji tog automobila napravljen je 1950. godine prvi kamion komunalne uprave).

Rodna kuca Jovana Dučića - neobeležena

Tada su obavljeni i brojni radiovi na uređenju grada. Sve što  je  poklanjao, Dučić je otkupljivao vlastitim novcem. NJegova namjera je, evidentno, bila da ovim eksponatima potencira mediteranska   obilježja Trebinja. On je želio ne samo da ukrasi grad, nego i da podigne na veći njivo njegovu opštu urbanu kulturu. Skulpture koje je nabavljao jednim dijelom namijenio je za otvorene prostore, a drugim za Muzej.

Ipak, nije se sve završavalo tim skulpturama. Poznato je da je Dučić dopremao i  sadnice iz Italije. Te sadnice bile su namijenjene parku, ali i drugim prostorima. Tako je, pored puta od grada od kasarne, gdje su sada Glas i Radio-Trebinje do kraja Zasada (sa gornjeg strane puta, gdje je bilo pogodno mjesto) dao da se zasade agave i kaktusi. To isto učinjeno je od bilećke kapije, Ivankovića kuće, do kraja Hrupjela, Podgljivlja, i od Kosića kuće, Nikšićkim putem do groblja.

Da bi  se zelenilo održalo, nabavio je cisternu za vodu sa konjskom zapregom. Cisterna je korištena i za polijevanje gradskih ulica  pred veče (da  šetačima ne bi smetala prašina, jer ulice nisu bile asfaltitane). Ovo rastinje bilo je bujno i dobro se održavalo. Uoči 2. svjetskog rata visina mu je iznisila preko 1 m. Oštra zima 1942. uništila je veći dio  svega toga. Preostalo je propalo tokom rata a i kasnije (uzrokje bila nebriga i nemar). Ranije je, smao da napomenem, sve te zelene površine  nadzirala policija.

Malo  je  poznato da je Dučić često bio i neposredni darodavac. Mnogim piscima pomagao je da štampaju svoja djela, studentima i đacima obezbjeđivao je stipendije, pomagao pri zapošljavanju…

Pošto je  zbirka kamene plastike pristigla, Dučić je svratio  kod svog poznanika Saliha Šarana, sajdžije, koji mu je rekao da se ljudi ljute što iz svijeta šalje “kamenje”.  Pitaju zašto im ne pošalje brašna jer su gladni. Na to je Dučić kazao da nije znao, da ga sa tim niko  nije upoznao. Poslije mjesec dana pristigao je vagon brašna koji   je podijeljen sirotinji. Ovo mi je ispričao dr Nusret Šaran, Salihov sin. I taj detalj, naravno, govori o pjesnikovohj humanosti .

Poslije Dučićeve smrti otvoreno  je pitanje njegovog testamenta. Dio sredstava namjenio je srpskom prosvjetnom drštvu “Prosvjeta” sa sjedištem  u Sarajevu. Kako je nakon 2. svjetskog rata u novoj državi zabranjen rad nacionalnih društava, nasljedna prava  stekla  je   Srpska akademija nauka i umjetnosti u Beogradu čiji je on bio član.

Na insistiranje Čeda Kapora, predsjednik akademije Aleksandar Belić (poslije posjete Trebinju) odlučio je da se finansijska sredstva namjenjena “Prosvjeti”, upute u Trebinje, radi izgradnje Dučićevog Muzeja.

Ta sredstva su prispjela ali su vremenom izgubila vrijednost pod dejstvom inflacije. Testamentom, drugi dio sredstava  Dučić je odredio da se upotrebi za izgradnju pravoslavne crkve u stilu one u Kosovskoj Gračnici i da se njegovo tijelo sahrani u njoj. Ta sredstva u SAD vremenom su smanjivana . Znatan dio otišao je na advokatske honorare. Sa preostalim sredstvima nije se moglo niša uraditi,

Ipak, pojavio se Branko Tupanjac kao ktitor, čijim je dobrotvornim  sredstvima sagrađena    Hercegovačka Gračanica – Crkva svetog Blagovještenja, sa izvanrednim kompleksom na Crkvini. Tu su, 2000. godine, preneseni i sahranjeni posmrtni ostaci pjesnika.

Ostala imovina, prema testamentu, rasprodata je po stretinarnicama   (ne   po stvarnoj vrijednosti). U okviru te imovine, bila je i velika zbirka umjetničkih slika, među kojima je bilo i djela velikih majstora.

Marko Dučić, koji živi u Americi, pričao je da je samo jedna slika iz te kolekcije kasnije procijenjena na milion dolara. Tu  rasprodaju  prekinuo je izvršilac testamenta Mihailo Dučić. Tako je, njegovom dobrotom, u Trebinje  dopremljen manji dio slika, uz crteže i tapiserije. Među tim slikama su i tri rađene 1950. i 1951. godine. Te slike su poklon Muhaila Dučića (vrijeme dopreme tog dijela zaostavštine nismo utvrdili a vjerovatno je od 1952. do 1962. godine).

Na taj način, zahvaljujući M. Dučiću, u Trebinje je pristiglo 50 sanduka knjiga iz Jovanove lične biblioteke i arhive. Sve  to upakovano je 1941. godine u Madridu gdje je Dučić bio ambasador Jugoslavije do njene kapitulacije.

Iz Madrida ti paketi  otpremljeni su  u SAD i tamo sačuvani. Ovi sanduci prvi put su otvoreni nakon dopreme u Trebinje krajem 1960. a zatim je njihov sadržaj popisan.

Jovan Dučić u svojoj biblioteci (Fotodokumentacija „Politike”)

Prepiska  oko preuzimanja te ostavštine, trajala je dugo.  Uzrok je bio    nepovjerljivost  naših ljudi u SAD prema vlasti u zemlji. To je na kraju uspjelo zahvaljujući upornosti i zauimanju Čeda Kapora  i njegovih saradnika, posebno  Voja Koraća, kao i nekoliko uglednih građana Trebinja, kod gospodina Mihaila Dučića.

Prebogatu biblioteku  od 4.332 knjige preuzela je u SAD komisija  (Ljubiša Korać,  Mišo Dučić, Muhamed-Hamo Karamehmedović) krajem 1960 godine.

Popis sadržaja sanduka obavljen je od marta do avgusta 1961. godine. Popis je obavila komisija koju su činili: Nikola Kovač, Brato Pavlović, i Meho Bakšić. Ove knjige smještene su u Narodnoj biblioteci u Domu kulture 1963. godine i tako su postle dostuopne za korištenje. Posebno želim istaći Dučićevu ličnu arhivu o kojoj  su pisali  Radovan Popović -najdetaljnije, dr Vojislav Maksimović u knjizi “Spomenica Jovana Dučića ” 2001. godine

R. Milošević piše: “Ova dokumentacija je neprocijenjivi izvor podataka o Dučiću i njegovom   vremenu. To  su rukopisi nekih njegovih djela, zabilješke, dnevnik vođen za vrijeme njegovog boravka u Rimu, nacrti za mnoge njegove poklone gradu, testamenti, bogata korespodencija, pisma   koja  su Dučiću    upućena, niz  intimnih pisma, koncepti i drugi zapisi, svaki po nečem značajan. Jedan dio arhivske građe nestao je iz biblioteke po dopremi u Trebinje. Pojedini istraživači odnijeli su i otuđili dio toga neprocjenjivog blaga (ostaje da se vidi kako će biti sređen preostali dio).

Na ulazu u Dučićev park u Trebunju

Među eksponatima bila je i bista Jovana Dučića, rad vajara Rista Stijovića. Ona se sada nalazi na Kalemegdanu, u Trebinju je ostala kopija.

U  znak  zahvalniosti J. Dučiću podignut je spomenih 1996. godine,  rad  vajarke  Drinke Radovanović. Međutim, njegova rodna kća u Podgljivnju ničim nije  označena?!

Koliko je bila Dučićeva privrženost Trebinju, govori  i podatak da je u prvom testamentu za jednog od izvršilaca odredio svoga prijatenja Đorđa Tupanjanina, predsjednika ondašnje trebinjske Opštine.

Tako, u jednom dužem vremenu, i pored brojnih osporavanja i političkih podmetanja, preko Dučića-pjesnika, svijet je upoznao i Trebinje.

U neku ruku, preko Dučića, naš grad svrstao se među najznačajnija kulturna središta srpskog naroda. U dosadašnjoj istoriji Trebinja, malo se koji doprinos bilo koje istorijske ličnosti može uporediti sa Dučićevim doprinosom svom rodnom kraju.

NJegovi pokloni i doprinosi nisu samo učinili grad drugačijim, otmenijim i – ljepšim, nego   su postavili nove urbane standarde, koje, na žalost, u mnogim elementima, nismo uspjeli da održimo.

Hercegovačka Gračanica 

Ono što je Dučić poklonio svom Trebinju, produžio je Branko Tupanjac, ktitor hercegovačknje Gračanice, izgradivši izvarendni kompleksa na Crvini. Time je ispunio pjesnikovu želju da bude sahranjen na rodnoj grudi u Trebinju. Ni njegovo dobročinstvo ne smije se zaboraviti.

Ovo podvlačim zato što, kako vidimo, briga o Dučićevim darovima, u cjelini, nije bila adekvatna. Mnoge skulpture su nestale. Ovom prilikom želio bih uputiti na mogućnost da se ipak nešto od toga nađe. Posebno apostrofiram figuru Atlasa koja se navodno nalazi negdje na dnu rijeke!? 

Ni po koju cijenu, ne smije se dozvoliti dalje raznošenje i uništavanje onoga što je do sada sačuvano. Pošto je riječ o jednoj komplleksnoj zbirci, mislim da je nužno  sačiniti potpunu dokumentaciju, kako bi se vidilo šta imamo i šta nedostaje. 

Takođe, mislim da bi bilo pametno osnovati Savjet, koji će voditi računa o cjelokupnoj   zaostavštini i njenom daljem čuvanju, sakupljanju i prezentaciji. To bi se moglo  uraditi u okviru Opštine ili Muzeja.

Možda je, ipa, i od samih eksponata i zbirki, pa i od biblioteke, značajnija Dučićeva zamisao o Trebinju kao gradu kulture. Kako vidimo, i mlađe generacije, pa i opštinska admdinistracija prihvatile su tu ideju, i, ako mogu da sudim, čini mi se da, u cjelini, taj projekat uzima zamah (čak i u ovom vremenu oskudice).

Za mene lično, bilo bi najznačajnije da domaći stvaraoci u tom projektu nađu više mjesta, i da, na neki način, u Dučiću  i njegovoj kulturnoj misiji osjete ne samo stalnu podršku, nego i kreativni podsticaj, kako se sve ne bi završilo samo sa Dučićem…

Bjelaković Đorđe

Glavni odgovorni urednik i administrator Trebinje 059 Portala